SOSYALÎZM: BÊDESTHILATÎ Û BÊPERE JIYANKIRIN E
Rêber Apo, di hevdîtina xwe ya 24’ê Cotmeha 2024’an de wiha got: “Ez wek sosyalîstekê dijîm. Hûn li derve xwe azad difikirin. Ez ji we azadtir dijîm. Bê pere û bê desthilatî jî jiyan pêkan e.” Desthilatî û pere, îdeolojî, felsefe, raman û şêwazeke jiyanê îfade dikin. Desthilatî û pere, du argumanên bingehîn ên şaristaniya zordest, serwer, nêrperest û dewletperest in. Bêguman desthilatî xwedî dîrokeke gelekî kevintir e. Di kokê de, bi rêkûpêkiya hiyerarşîk a bavsalariyê re, sêyeka Kahîn-Şef/padîşah û fermandarê leşkerî ku dest bi serweriya xwezayê û civaka dayiksalariyê kirine, milkê taybet û monopola wê ya aborî ava kirine. Ev tekel, di halê xwe yê rûşemî de, bûye bingeha hemû sîstemên paşerojê yên heman rengî. Kapîtalîzm jî berhemeke vê pêşketinê ye. Sîstema ku Braudel wek “şaristaniya maddî” pênase kiriye, ev sîstema desthilatî û pereyê ye. Pere û desthilatî, du hêzên bingehîn ên modernîteya kapîtalîst in.
Kesayetiya kahînan wek saziyekê di nîzama hiyerarşîk a bavsalariyê de xwedî hêza îdeolojîk dibe, şefê xwedî tecrube wek kesê ku civakê bi rê ve dibe derdikeve pêş û dibe hêza polîtîk. Fermandarê leşkerî jî, bi îstismarkirina hewcedariya parastin û berevaniya civakê, hêzê dixe bin himayeya xwe û wek monopola leşkerî bi awayekî sazûmanî tê sazkirin. Sê navendên ku bi şêweyê monopola îdeolojîk, polîtîk, aborî û leşkerî hatine rêxistinkirin, bi hevbendiya xwe re saziyên Dîn/îlahiyat, Siyaset/Polîtîka û Leşkerîtiyê, carna bi lihevkirin û carna jî bi nakokî, heta roja me ya îro hatine. Di serdema me de jî hemû sîstemên dewletperest bi saya vê sêyeka hevbendî li ser piyan dimînin. Dewleta ku wek “laîk” tê propagandakirin, di rastiyê de qet tunebûye û tune ye. Monopola(tekelcî) aborî û desthilatî armanca bingehîn a vê Hevbendiya Sêalî ew e ku serweriya li ser civakê saz bike û bi taybetkirina berhema maddî ew di bin tasarrufa xwe de bigire. Ji ber vê yekê, monopola desthilatî û pereyê, rola dij-civak, dij-demokrasî û dij-aborî lîstiye. Bingehê wê yê maddî, di serî de keda jinê, berhema zêde û keda zêde ya ji civakê hatî kişandin e. Xaspa aboriya komûnal a ku civakê hilberandiye, talankirina wê û veguherîna wê bo milkê taybet pêk hatiye. Şerê Enkî û Înanna yê sala 104an a berî zayînê, bi awayekî mîtolojîk vê yekê îfade dike. Nîzama desthilatî û pereyê, xaspkirina civakê bi xwe, bêîradekirin û koletîkirina wê îfade dike.
Wekî ku Rêber Apo destnîşan kiriye: “Di serdemên civaka berî şaristaniyê de, rêxistina zorê ya yekem a ‘mirovê bi hêz’ ne tenê heywanan nexist nav xefikê. Wî çav berdide ser berhema malbatî ya ku ji keda hestyarî ya jinê (nûra çavê wê) derketibû. Ev rêxistin, yekem rêxistina zorê ya cidî bû. Yên ku hatin desteserkirin, jin bixwe, zarokên wê û xizmên wê yên xwînê bûn. Berhema wan a çanda maddî û manewî bû. Ev talana yekem aboriya malê bû. Li ser vê bingehê, proto-kahîn şaman, şêxê xwedî tecrube û rêxistina zorê ya mirovan bi hêz, bi hev re, di hemû civakên di heman qonaxê de, hêza hiyerarşîk a bavsalariyê ya pîroz (rêveberiya pîroz) ava kirine. Tê dîtin ku heta qonaxa sinifbûn, bajarîbûn û dewletbûnê, di jiyana civakî û aborî de ev hiyerarşî roleke diyarker lîstiye.”
Hêz û pereyên monopolî (yekdestî), bi operasyoneke ku pêk aniye, civak (Demos) û çalakiya wê ya bingehîn a debarê ku bi navenda jinê pêş ketiye (bi wateya qanûna mal-malbatê) eko-nomosê ji hev qut kiriye û ew xistiye bin destê hêzên serdest ên elîtîst/sinifên serdest. Li şûna exlaqa komunal a Civaka Demokratîk ku taybetmendiya xwedîtiyê û takekesîtiyê biçûk dibîne, xwedîtiya takekesî an jî ya komî û desthilatî hate danîn. Bi vî awayî yekemîn darbeya exlaqî ya giran li civakê hate xistin. Li şûna aboriya diyariyê ya komunal û rêveberiya demokratîk a Civaka Exlaqî û Polîtîk, pergaleke pro-kapitalîst ku li ser desthilatî û xwedîtiya taybetî ava bûye hate danîn. Ev gav bû bingeha hemû şoreşên dijber ên ku di pêşketina şaristaniyê de bi awayekî zêde bûn. Kapîtalîzm jî dawîn zincîra vê yekê ye. Wekî ku Rêber Apo diyar dike: “Prîvatîzekirina aboriyê, dewletîkirina wê, tê wateya wêrankirina tevna bingehîn a civakê. Ev tê wateya bêparkirina civakê ji qanûnên wê yên jiyanê yên herî girîng. Tu civakek wekî kapîtalîzmê ne wêrek bûye û ne jî fikiriye ku prîvatîzekirin û dewletîkirinê bike taybetmendiya sereke ya civakê.”
NAVENDA HÊZÊ BI SENTEZA SINIF, BAJAR Û DEWLETÊ DERBASÎ ŞARISTANIYÊ BÛYE
Navenda hêzê ya Kahîn-Şef/qral-komandar ku desthilatî û pereyê di destê xwe de monopolîze (yekdestî) kiriye, bi senteza sinif, bajar û dewletê derbasî şaristaniyê bûye. Armanca wan a bingehîn, wekî ku Max Weber û Rêber Apo diyar dikin, organîzekirina aboriya komunal a civakê bi şêweyê “Sosyalîzma Fîrawûnî” û bi dest xistina wê bûye. Di dewletên rojhilatî yên wekî Sûmer-Akad-Babîl û yên piştî wan de, endamên sinifa jor ên wekî kahîn, şêx, qralên xwedayî, împarator, xelîfe, feodal, beg, bazirgan, Fîrawûnên Misrê, Brahmanên Hindistanê (kahînên bijarte û memûr), Kşatriya (leşker û rêveber), Vaisya (sinifa bazirgan) dewletê, û di Ewropayê de kategoriyên “soylu-Biesil)” senyor û sinifên burjuvazî, mînakên zelal ên vê pergala kastê ne. Vê pergala sinifî ya ku li ser kevneşopiya kastê pêş ketiye, çandeke ku li ser desthilatî û pereyê ye ava kiriye. Kapîtalîzm, lûtkeya dawîn a desthilatî û kombûna aborî ya şaristaniya kastê ya Sûmer-Akad-Babîl-Asûr-Misir-Faris-Hind-Çîn-Îslamê ye. Veguherîna aboriya ku civakê civak dike bû bazara pereyê û rêveberiya xweser bo pergala desthilatî/dewletê, tê wateya qutkirina civakê ji damarên wê yên jiyanî. Civakeke bê aborî û bê rêveberiya xweser, êdî civakeke ji hilberînê mehrûm, asîmîle bûyî, kolonîze bûyî, koledarî bûyî û bûyî nesneyek e.
Xwedîtiya taybetî, desthilatî û pergala dewletê, yekem car li Rojhilata Navîn bi rêya pergala kastê ya Sûmer-Babîl-Asûrê pêş ket, paşê derbasî şaristaniyên Misir, Hind, Çîn û dû re jî Ewropa/Rojava bû û bû gerdûnî. Ev kevneşopî pergala kastê wekî çandeke elît a siyasî û aborî ya jorîn serdest kir. Kapîtalîzm, ku pergala herî zêde ya desthilatî û pereyê ye, li ser vê çandê şîn bûye. Di şafaqa şaristaniya Sûmeran de, xwedawenda Înanna ku nûnertiya Demos û Eko-Nomosê dike, ji aliyê xwedayê mêr Enkî yê ku nûnertiya şaristaniya dewletî ya kastê dike ve hate talankirin û 104 ME’yên ku piranî amûrên hilberîna aborî û kombûnê ne, hatin desteserkirin. Têkoşîna Înannayê ya ji bo vegerandina van Me’yan, pevçûna di navbera Şaristaniya Demokratîk û şaristaniya dewletî de nîşan dide. Di navbera Civaka Demokratîk û pergala dewletî ya li ser desthilatî û pereyê de têkoşîneke dijwar çêbûye. Berxwedanên jinên bindest, kole, karker, kedkar, esnaf, gundî, çand, etnîsîte û gelên ku di hemû qonaxên dîrokê de derketine holê, têkoşîna azadiyê ya li dijî talan û desteserkirina pergala desthilatî û pereyê ya ku ji aliyê sinifa Kahîn-Şef-Komandar ve tê temsîlkirin, ango têkoşîna sosyalîst nîşan dide. Dîrok ne tenê şerê sinifan, lê her wiha bi têkoşîna van her du modernîteyan ve hatiye şekilkirin. Bêyî ku sosyalîzm û têkoşîna sosyalîst li gorî vê perspektîfa civaka dîrokî were nirxandin, ti zanistên civakî nikarin bigihîjin heqîqetê û têkoşîneke civakî ya rast bidin meşandin. Bêyî têgihiştina xwedayê mêr Enkî yê ku nûnerê yekem pergala kastê ya Sûmeran e, nûnerên civaka kastê ya îroyîn û serokên DYA’yê Trump û Elon Musk nayên fêmkirin. Ji ber ku Enkî çi be, Trump û Elon Musk jî ew e. Wekî ku xwedayê Enkî yê ku nûnertiya sinifa serdest a kastê ya wê demê dike, mirov ji pîsîtiya xwedayan afirandiye ji bo ku xizmeta xwedayan bike, îro jî nûnerên civaka kastê ya cîhanî, efendiyên pere û desthilatî/xwedayên îroyîn, mirovên sanal, sexte û bi piranî mirovên derewîn diafirînin.
SERDEMA KAPÎTALA FÎNANSÊ SERDEMA KU DESTHILATÎ Û PERE GIHÎŞTINE ASTA XWEDAYÎ YE
Pere wekî amûrekê dest bi karanînê bûye, çar serdemên ku ew bi lez pêş ketiye hene. Serdema yekem a ku pere bi lez derketiye pêş, serdema ku wekî amûra danûstendinê dest bi karanînê kiriye. Dîroknas diyar dikin ku yekem pere/zêr di salên 700’î berî zayînê de ji aliyê Lîdyayan ve hatiye bikaranîn. Derketina duyem a mezin a pereyê di sedsalên 15’an û paşê de, li bajarên Îtalyayê yên wekî Venedîk, Cenova û Floransayê de, bi girêdana wê bi amûrên wekî kaxez, senet û kredî re pêk hat. Paşê, di navbera sedsalên 18’an û 20’an de, serdema pîşesazîbûnê, di heman demê de serdema yekem a globalîzasyona kapîtalîzmê, destpêka kolonîkirin û nîv-kolonîkirinê bû. Ev serdem, serdema ku kolonîyalîzm û xistina sinifî gihîştine lûtkeyê. Ji ber vê yekê, di hundir de şerên sinifî û li derve şerên neteweyî derketin holê. Pere/sermaye, bi awayê kapîtalê dest bi sîstemkirinê kir û bi lez ber bi xwedayîbûnê ve çû. Derketina sêyem a mezin a pereyê di salên 1970’î de bi şoreşa pereyê reş û bi veqetîna Dolara DYA’yê ji madenên biqîmet ên wekî zêr û zîv re pêk hat, ku bû pereyeke bêpişt û bi serê xwe bû desthilatî û sermaye. Ev derketina pereyê, fermî destpêka serdema kapîtala fînansê nîşan dide. Ev pêşketin ji bo sinifên serdest ên xwedî sermaye/pere “şoreşeke aborî” bû, lê ji bo civaka kedkar a bindest bi temamî dij-şoreş û felaketa aborî bû. Pere êdî bê pişt bû, serbixwe, bêhesab, her tiştî dikare bike, bû xwedayê cîhanê û împaratorê wê. Amûra herî bi bandor a fetisandinê bû. Hêza efsûnî ya serdema qralên tazî bû ku her pirsgirêkê çareser dike û her deriyekê vedike. Desthilatî û pere; wekî hêzeke ku her tiştî dikare bike tê dîtin. Encama vê baweriya ku “pere her tiştî dike” gihîşt wê baweriyê ku “ji bo pereyê her tişt kirin mubah e”. Felsefeya desthilatî ya bêexlaq a Makyavel bi bêprensîbî, bêqanûnî û bêexlaqiya pereyê re yek bû û bû sedema hilweşîna exlaqa civakî. Serdema desthilatî û pereyê, di aliyekî de serdema bêexlaqiyê ye. Serdemeke ku nirxên maddî û manewî bi desthilatî û pereyê têne pîvandin. Ji ber ku ev serdema ku hemû nirxên pîroz tên kirin mijara bazirganiyê û tên firotin! Êrîşa pergala kapîtala fînansê ya bi amûrên medyayê, bi taybetî bi “Sê S” (Seks-Spor-Sanat an jî “Sê F”: Futbol-Fiesta-Festival), li ser exlaqa civakî bi bêexlaqiya desthilatî û pereyê tê ravekirin. Ji ber ku tevgera duyem a globalîzasyona kapîtalîzmê di vê serdema kapîtala fînansê de, ango serdema pereyê ku bûye hegemonê cîhanê, pêk hat. Desthilatî û pere, navê çalakiya ku mirov ji mirovatiyê derdixe ye. Ji ber vê yekê, derbaskirina pergala desthilatî û pereyê tê wateya redkirina radîkal a modernîteya kapîtalîst. Ji bo sosyalîstbûnê, heta ji bo mirovatiya rastîn jî, divê mirov ji amûrên desthilatî û pereyê dûr bimîne. Wekî ku desthilatî wekî nexweşiyekê di mirov de girêdan û adetekê çêdike, pere jî bi heman şêweyê dibe sedema girêdan û adetekê. Wekî ku nivîskarekî gotiye: “Pere mîna hişbir-eroînê ye. Doza ku Duşemê têr dike, Îniyê têr nake.” Ji ber vê yekê, desthilatî û pere xirabker û gemarî ne. Kapîtalîzm, wekî ku Marks dibêje: “Serdema ku her tişt dikeve bazirganiyê ye. Ev serdema ku gemarî giştî bûye, her tişt bi pereyê tê bidestxistin, an jî, bi zimanê polîtîkaya aborî, serdema ku her tiştê maddî an manewî dibe nirxeke bazarkirî, ji bo ku bi nirxê xwe yê herî rastîn bê pîvandin, tê bazareke.” Pergala pereyê ya sexte, jiyana sanal û sexte û mirovên sexte diafirîne. Têkiliya pere û mirovî bi awayekî herî zelal Goethe diyar dike: “Têkiliya mirov û pereyê wisa ye: mirov pereya sexte çêdike, pere jî mirovê sexte çêdike!” Marks jî, pereyê wekî “metaya metayan” şîrove dike û diyar dike ku ew gihîştiye asta temsîlkirina hemû metayan û bûye “şahbanûya metayan”.
Çanda desthilatî û pereyê, qada ku çanda baviksalarî herî zêde tê de kom bûye. Di kapîtalîzmê de, ku lûtkeya pergala desthilatî û pereyê ye, cihê ku jin tê de hatiye gihandin, wekî ku Rêber Apo di navgîna xwe de dibêje, asta “şahbanûya metayan” e. Qadên ku desthilatî û pere herî zêde tê de tevdigere, bi jinê re têkildar in. Ji ber ku desthilatî û pere qada ku cinsiyetparêzî herî zêde tê de kom bûye ye. Desthilatî û pere yekem car serweriya xwe li ser jinê ava kiriye. Ev rewş di kapîtalîzmê de gihîştiye lûtkeyê. “Divê mirov baş zanibe ku armanca bingehîn a modernîteya kapîtalîst, bi taybetî bi hêza pere û desthilatî, bi rêbazên tund an jî bi rêbazên nerm ên wekî huner, bi taybetî wêje, ew e ku jinê bike koleya modern. Li hemberî jinê, modernîte bi rêbazên pere û desthilatî û bi sozên evînê yên zêde, li gorî mêrê civaka kevnar bi qat-qat hêza êrîşê di rewşeke bilind de ye. Li hemberî hêza mêrê serdest a bi pere û evînê, lêgerîna jina azad a ji bo jiyaneke azad ji xeyaleke vala wêdetir wateyeke din nade.” (Rêber Apo)
(BEŞA DUYEM:Desthilatî û Pere, Pênaseya Mêrê Serdest e)
Dijwar SASON
