13 Şubat 2011 Pazar Saat 15:23
Ehmedê Xani’nin Kürt ve Kürdistan tarihinde çok önemli bir yeri vardır. Onun yaşantısının öğrenilmesi Kürt kültür, sanat, dil ve edebiyatını öğrenmek açısından önemlidir.
Ehmedê Xani, 1651 yılında Colemerg’in(Hakkâri) Xani köyünde dünyaya gelmiştir. Babasının ismi İlyas’tır. Xani ismi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Bazı rivayetlere göre Xani Aşiretinden olması sebebiyle, bazı rivayetler annesinin isminin Xanê olması sebebiyle ona Xani deniyor.
Kısa bir sürede, ilim ve kültür alanında ün salmış bu alanda çok ilerlemiştir. On dört yaşlarındayken yazarlık hayatına başlamıştır.
Ehmedê Xani, Kürt edebiyatına çok değerli hizmetler yapmış, birçok güzel şiir ve eser armağan etmiştir. Eserlerinin şahı “MEM Û ZİN ’dir. Bu kitabı 1695 yılında tamamlamıştır. “Nubihara Biçukan da (Çocukların Turfandası) değerli bir eseridir. Bu eseri 1684 yılında yazmıştır.
Ehmedê Xani çok ileri görüşlüydü. “MEM Û ZİN ’den de anlaşılacağı gibi, haksızlığa, zulme, gericiliğe, feodal düzene karşı cephe almış bu yolda hayli mücadele etmişti. Zavallıların, yoksulların, çaresizlerin ve haksızlığa uğrayanların yardımcısı olmuştur. Çağdaşı olan bazı bilginler gibi yöneticilere ve zalimlere dalkavukluk etmemiş, çıkar peşinde koşmamıştır. Her zaman halktan yana olmuştur.
Makam sahipleri için değil halk için, halk çocukları için çalışmış ve hizmet etmiştir.
Ehmedê Xani düşüncesinde özgürdü, inandığını cesaretle anlatmış ve yazmış, bu hususta hiçbir şeyden endişe etmemiş doğruları ifade etmekten hiç geri durmamıştır.
Ehmedê Xani o çağın aristokratik modasına uymamış ve diğer bilginler gibi eserlerini Arapça ve Farsça değil, halk diliyle, kendi ana diliyle de, Kürtçe olarak yazmış ve Kürt edebiyatının öncülerinden biri olmuştur. Xani, derin bir felsefeye ve geniş bir kültüre sahipti.
17.yy. Kürdistan, Kürtler ve Acemler arasında bölünmüştü. Bu ülkeler, büyük zorbalıklarla, Kürdistan’ı elde etmeye çalışmışlardı. Öyle bir hal almıştı ki, Kürdü Kürde vurdurtma politikaları, ortalıkta dolanıp duruyordu.
Bu kötü durum, bu bozuk düzen, Ehmedê Xani’nin üzerinde çok etkili oldu. Ehmedê Xani Kürtlerin birlik olmayışından, çok fazla yakınmaktaydı.
Ehmedê Xani, bir zaman sonra “Memê Alan destanını temel alarak güzel ve değerli olan bir isim altında, “ Mem û Zîn isimli eseri yazmaya başladı. Bu eseriyle, ölmeyen ve zengin bir eseri insanlara bırakmıştı. Büyük yazar Ehmedê Xani ve destanı “ Mem û Zîn tüm dünyada duyulmuş bir destandır. Bu büyük eser tüm dünyanın önemli edebiyat parçalarında yer almıştır.
Ehmedê Xani yalnız yazar değildi. O aynı zamanda filozof, uzman ve politik bir şahsiyetti. O, kendi zamanında Kürdistan’ın özgürleşmesi ve bağımsızlık için elinden gelen her şeyi bir bir yerine getiriyordu. Bu yüzden de yurtsever biri ve kendi ülkesinde olan zulümlere karşı yüreği yanan bir kişiydi. O, kendi tüm varlığını ülkesinin özgürleşmesi yoluna feda etmişti. “Mem Û Zîn bugün Kürt edebiyatının baş tacı olmuş ve kendi güzelliğinden, değerliliğinden hiç bir şey kaybetmeden herkes için ölmeyen bir eser haline gelmiştir.
Ger dê hebûya me îttîfaqek
Vêk ra bikira me înqiyadek
Tekmîlê dikir me dîn û dewlet
Teshîlê dikir me îlm û hîkmet
“Mem û Zin hikâyesi, “Memê Alan adıyla halk dili arasında hayli ünlü bir eserdir. Bu hikâye milattan önceden bu yana halk arasında söylenen ve mitolojik bir nitelik kazanan bir destandır.
Ehmedê Xani de “Memê Alan destanından ilham alarak o hikâyesi kendi çağının yaşantısına göre somut bir kalıba dökmüş, çağdaş ve modern bir üslûpla yazmıştır. Bu suretle hem destanı kaybolmaktan kurtarmış, hem de Kürt edebiyatına ölmez bir eser armağan etmiştir. Xanî, bu eser de, Mem ve Zin’in aşkı etrafında çağının yaşantısını, o zamanın sosyal kültürel ve idari durumunu, Kürt halkının birlik olamayışını da güçlü bir maharetle tasvir etmiş, gözler önüne sermiştir. İyiliği, doğruluğu, suçsuzluğu, zayıflığı ve çaresizliği Mem û Zin’in şahsında toplayarak kötülüğü, dalkavukluğu, fitneciliği ve ikiyüzlülüğü de Bekir (Beko) de somutlaştırarak gözler önüne sermiştir.
Ehmedê Xanî kendisinden sonrakilere de büyük bir örneklik teşkil etmiştir. Bediuzzaman Saîdî Kurdî onun için benim manevi üstadım der
Ehmedê Xani yüzyıllarca Kürt medreselerinde de bir ekol olmuştur. Medreselere yeni bir soluk kazandırdığı görülür.
Ehmedê Xanî’nin bize üç kitabı ulaşmıştır. Mem û Zin, Nubihara Biçukan ve Eqida İmanê.
Kısa hayatına çok şeyler sığdıran Ehmedê Xani 1707 yılında Bazîd(Doğubeyazıt)’de vefat etti. Ziyaretgâhı şu an Bazîd’de İshak Paşa Sarayının içerisindedir.-Dirok.org
Kürdistan Stratejik Araştırmalar Merkezi
www.navendalekolin.com – www.lekolin.org – www.lekolin.net – www.lekolin.info
